4734 Sayılı kanun ve ilgili mevzuatına göre sözleşmeye bağlanmış yapım işlerinde, YİGŞ’nin 12’nci maddesinin 4’üncü fıkrasında ve 21’inci maddesinde belirtilen hallerde iş artış ve azalışları olabilmektedir. Artış ve azalışın hangi koşullarda yapılabileceği önemli bir husus olduğu için mevzuatta açıkça belirtilmiştir. Artan, azalan ve vazgeçilen imalatların (iş grubu/iş kalemi) birim fiyatlarının nasıl tespit edileceği de ilgili mevzuatta bulunduğu halde farklı uygulamalar olabilmektedir. Buna bağlı olarak artan, azalan ve vazgeçilen imalatların fiyatlarının tespitinden sonraki sorun ise bunların hakedişe konulma şeklidir.
Bu yazıda sorunu incelemeye çalışacağız.
Başlamadan önce bir hususu hatırlatmakta yarar var: Fiyat farkı verilen işlerde belirlenen yeni birim fiyat, uygulama ayı fiyat farkı katsayısına (Pn) bölünerek kullanılmalıdır. Bakınız Yapım İşleri Fiyat Farkı Kararnamesi Madde-6’nın 8. fıkrası:
(8) Sözleşmede birim fiyatı bulunmayan ve Yapım İşleri Genel Şartnamesine göre sözleşme yılı fiyatı tespit edilemeyen iş kalemi için yeni birim fiyat yapılması halinde, bu fiyat, uygulama ayının rayiçlerine ve şartlarına göre tespit edilir. Belirlenen bu yeni birim fiyat, uygulama ayı fiyat farkı katsayısına (Pn) bölünerek iş kaleminin sözleşme yılı birim fiyatı tespit edilir ve fiyat farkı hesabı bu fiyat esas alınarak yapılır.
Birim Fiyat Sözleşme İle Yürütülen Yapım İşlerinde Durum
Birim fiyat sözleşme ile yürütülen yapım işlerinde çözüm basittir. Birim fiyat teklif almak suretiyle ihale edilen yapım işleri sözleşmelerinde sözleşme bedelinin %20’sine kadar iş artışı yapılabilmektedir. Bu artışlar sözleşmede tanımlanmış iş kalemlerinin artışından/azalışından kaynaklanıyorsa artan/azalan/vazgeçilen miktarları gösterip hesaplanan bir mukayeseli sonrası alınan olurla işlem sürdürülür. Yeni giren iş kalemlerinin birim fiyatları için YİGŞ’nin 22. Maddesindeki esaslardan yararlanılır.
Birim fiyat sözleşme ile yürütülen yapım işlerinde artan/azalan/vazgeçilen imalatların hakedişe konulması için ilave bir işleme gerek yoktur. Zaten iş kalemi bazında miktar girerek yapılan işlerin tutarı hesaplandığından mevcut hakediş metodunun sürdürülmesi yeterlidir.
Anahtar Teslimi Götürü Bedel Sözleşme İle Yürütülen Yapım İşlerinde Durum
İlave İşlerin Fiyatlarının Tespiti
Anahtar teslimi götürü bedel sözleşme ile yürütülen yapım işlerinde artan/azalan/vazgeçilen imalatların birim fiyatlarının belirlenme şeklinin, yukarıda anlatılan esaslardan bir farkı yoktur. Ancak uygulamada bu tür imalatların birim fiyatlarının sözleşmedeki yüzdelerden yararlanılarak hesaplandığı yanlış bir yönteme de rastlanabilmektedir.
İlgili mevzuat incelendiğinde anlaşılacağı gibi; 4735 sayılı Kanun ve ilgili sözleşmelerin hükümleri uyarınca; anahtar teslimi götürü bedel teklif alınan ihalelerde, istekliler işin tamamı için teklif vermektedirler. Sözleşme de işin tamamı için yapılmaktadır. İşlerin bedellerinin ödenmesinde yüklenicilerin teklif ettikleri toplam bedel esas alınmaktadır. İlerleme yüzdeleri (pursantaj) işin yapılmasına ilişkin bir dayanak değil, sadece proje ve mahal listelerine dayalı olarak hangi imalat seviyesinde sözleşme bedelinin hangi oranında ödeme yapılacağını gösteren listelerdir ve birim fiyat niteliği taşımamaktadır. Bu nedenle vazgeçilen/artan/azalan iş kalemlerine ait birim fiyatların ilerleme yüzdelerinden (pursantajlardan) hareketle tespit edilemeyeceği açıktır. Aynı konuda Yüksek Fen Kurulu’na yapılmış başvurular hakkında alınmış kararlar vardır:
Örnek karar için bakınız YFK Karar No: 2011/5, Karar Tarihi: 23.03.2011
Yukarıdaki incelemelerimizden anlaşılan, vazgeçilen/artan/azalan iş kalemlerine ait birim fiyatların sözleşmedeki yüzdelerden tamamen bağımsız olarak ve YİGŞ’nin 22’nci maddesindeki esaslara göre belirlenmesi gerektiğidir.
İlave İşlerin Hakedişe Konulması
YİGŞ’nin 22’nci maddesinin ilk fıkrasındaki ifadenin şu bölümüne dikkat edilmelidir: “… ilave işlerin bedelleri, ikinci fıkrada belirtilen usuller çerçevesinde yüklenici ile birlikte tespit edilen yeni birim fiyatlar üzerinden yükleniciye ödenir.”
Kısaca anahtar teslim götürü bedel sözleşmeli bir iş de olsa vazgeçilen/artan/azalan iş kalemlerine ait ödemeler (veya kesintiler) ilerleme yüzdelerine göre değil yeni birim fiyatlar üzerinden yapılmalıdır. Buradan anlaşılacağı gibi birim fiyatı ilerleme yüzdesinden tamamen bağımsız olarak tespit edilmiş bir iş kalemi/grubu’nun hakedişe aynı kalemle (sözleşmedeki ilerleme yüzdeleri gibi) girmesi mümkün değildir. Çünkü aynı iş kalemi/grubu gibi görünse bile ana sözleşme kapsamında yapılan işler ana sözleşmedeki ilerleme yüzdelerden hesaplandığı halde vazgeçilen/artan/azalan kısmı hakedişe anlaşma birim fiyatları üzerinden girmelidir. Bunun anlamı şudur: vazgeçilen/artan/azalan imalatlar için onay alınıp ek sözleşme yapıldığında hakediş ödemelerine esas olmak üzere yeni ilerleme yüzdeleri belirlenip ek sözleşmede belirtilmelidir.
Adı geçen imalatlar yeni birim fiyatlar üzerinden (ve dolayısıyla yeni ilerleme yüzdelerine göre) yükleniciye ödeneceğine (kesileceğine) göre bunların hakediş standart formlarında aynı iş kalemine (aynı satıra) girilmesi karışıklığa yol açabileceği gibi doğru da değildir.
ATGB İşlerde %10 İş Artışı onayı alınan işlerin hakedişe sokulması iki türlü olabilir (önerdiğimiz birinci seçenektir):
1- Artan ya da azalan iş kalemlerini, yeni bir (veya daha fazla) iş grubu açarak göstermek:
2-Artan ya da azalan iş kalemlerini, ait oldukları iş kalemlerinin altında yeni bir satır olarak göstermek,
Karma Sözleşme İle Yürütülen Yapım İşlerinde Durum
Bu tür karma işlerde yapılması gereken iş yukarıda anlatılan esasların işin ilgili kısımlarına ayrı ayrı uygulanmasından ibarettir.
Yapım İşleri Genel Şartnamesi’nin ilgili bölümleri:
Projelerin uygulanması
Madde 12 - (1) Sözleşme konusu işler, idare tarafından yükleniciye verilen veya yüklenici tarafından hazırlanıp idarece onaylanan uygulama projelerine uygun olarak yapılır.
(2) Birim fiyatlı işlerin, onaylı uygulama projesi hazırlanmamış kısımlarına idarenin izni olmadan başlanamaz. Aksine bir davranışın sorumluluğu yükleniciye aittir.
(3) Projelerin zemine uygulanması sırasında meydana gelen hataların sorumluluğu ve hataların neden olduğu zararlar ve giderler yükleniciye ait olup, bunun sonucu olarak meydana gelen hatalı işin bedeli de yükleniciye ödenmez.
(4) İdare, sözleşme konusu işlerle ilgili proje vb. teknik belgelerde, değişiklik yapılmaksızın işin tamamlanmasının fiilen imkânsız olduğu hallerde, işin sözleşmede belirtilen niteliğine uygun bir şekilde tamamlanmasını sağlayacak şekilde gerekli değişiklikleri yapmaya yetkilidir. Yüklenici, işlerin devamı sırasında gerekli görülecek bu değişikliklere uygun olarak işe devam etmek zorundadır. Proje değişiklikleri, ilk projeye göre hazırlanmış malzemenin terk edilmesini veya değiştirilmesini veya başka yerde kullanılmasını gerektirirse, bu yüzden doğacak fazla işçilik ve giderleri idare yükleniciye öder. Proje değişiklikleri işin süresini etkileyecek nitelikte ise yüklenicinin bu husustaki süre talebi de idare tarafından dikkate alınır.
Sözleşme kapsamında yaptırılabilecek ilave işler, iş eksilişi ve işin tasfiyesi
Madde 21 - (1) Yapım sözleşmelerinde, öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu olması halinde, artışa konu olan işin;
a) Sözleşmeye esas proje içinde kalması,
b) İdareyi külfete sokmaksızın asıl işten ayrılmasının teknik veya ekonomik olarak mümkün olmaması,
şartlarıyla, anahtar teslimi götürü bedel ihale edilen yapım işlerinde sözleşme bedelinin %10’una, birim fiyat teklif almak suretiyle ihale edilen yapım işleri sözleşmelerinde ise %20’sine kadar oran dâhilinde, süre hariç sözleşme ve ihale dokümanındaki hükümler çerçevesinde aynı yükleniciye yaptırılabilir.
(2) Birim fiyat sözleşme ile yürütülen yapım işlerinde, Bakanlar Kurulu bu oranı sözleşme bazında %40’a kadar artırmaya yetkilidir.
(3) Karma sözleşmelerde, birinci fıkranın (a) ve (b) bentlerinde yer alan koşulların gerçekleşmesi şartıyla, artışa konu iş, sözleşme bedelinin;
a) Götürü bedel teklif edilen iş kısımlarına ait tutarının %10’una,
b) Birim fiyat teklif alınan iş kısımlarına ait tutarının %20’sine,
kadar oran dâhilinde, süre hariç sözleşme ve ihale dokümanındaki hükümler çerçevesinde aynı yükleniciye yaptırılabilir. Bakanlar Kurulu birim fiyat teklif alınan iş kısımlarına ait oranı sözleşme bazında %40’a kadar artırmaya yetkilidir.
(4) İşin yukarıdaki şartlar dâhilinde tamamlanamayacağının anlaşılması durumunda ise artış yapılmaksızın hesabı genel hükümlere göre tasfiye edilir. Ancak bu durumda, işin tamamının ihale dokümanı ve sözleşme hükümlerine uygun olarak yerine getirilmesi zorunludur.
(5) Sözleşme bedelinin %80’inden daha düşük bedelle tamamlanacağı anlaşılan işlerde, yüklenici işi bitirmek zorundadır. Bu durumda yükleniciye, yapmış olduğu gerçek giderleri ve yüklenici kârına karşılık olarak, sözleşme bedelinin %80’i ile sözleşme fiyatlarıyla yaptığı işin tutarı arasındaki bedel farkının %5’i geçici kabul tarihindeki fiyatlar üzerinden ödenir.
Sözleşmede bulunmayan işlerin fiyatının tespiti
Madde 22 - (1) 12’nci maddenin 4’üncü fıkrasında belirtilen proje değişikliği şartlarının gerçekleştiği hallerde, işin yürütülmesi aşamasında idarenin gerekli görerek yapılmasını istediği ve ihale dokümanında ve/veya teklif kapsamında fiyatı verilmemiş yeni iş kalemlerinin ve/veya iş gruplarının bedelleri ile 21’inci maddeye göre sözleşme kapsamında yaptırılacak ilave işlerin bedelleri, ikinci fıkrada belirtilen usuller çerçevesinde yüklenici ile birlikte tespit edilen yeni birim fiyatlar üzerinden yükleniciye ödenir.
(2) Yeni fiyatın tespitinde iş kalemi veya iş grubunun niteliğine göre aşağıdaki sıralamaya uyularak oluşturulan analizlerden biri kullanılır:
a) Yüklenicinin birim fiyatlarının/teklifinin tespitinde kullanarak teklifi ekinde idareye sunduğu ve yeni iş kalemi/grubu ile benzerlik gösteren iş kalemlerine/gruplarına ait analizlerle kıyaslanarak bulunacak analizler.
b) İdarede veya diğer idarelerde mevcut olan ve yeni iş kalemine/grubuna benzerlik gösteren analizlerle kıyaslanarak bulunacak analizler.
c) İhaleyi yapan idarenin daha önce gerçekleştirdiği ve ihale konusu işe benzer nitelikteki yapım işlerinin sözleşmelerinde ortaya çıkan iş kalemleri/gruplarına ait maliyet analizleriyle kıyaslanarak bulunacak analizler.
ç) Yeni iş kaleminin/grubunun yapılması sırasında tutulacak puantajla tespit edilecek malzeme miktarları, işçi ve makinelerin çalışma saatleri ile diğer tüm girdiler esas alınarak oluşturulacak analizler.
(3) İş kalemi veya iş grubunun niteliğine uygun olarak yukarıdaki analizlere, kaynakların verimli kullanılması gözetilerek aşağıdaki rayiçlerden biri, birkaçı veya tamamı uygulanabilir:
a) Varsa yüklenicinin teklifinin ekinde idareye verdiği teklif rayiçler.
b) İdarede veya diğer idarelerde mevcut rayiçler.
c) İhaleyi yapan idarenin daha önce gerçekleştirdiği ve ihale konusu işe benzer nitelikteki yapım işlerinin sözleşmelerinde ortaya çıkan fiyatlar.
ç) İdarece kabul edilmek şartıyla, ticaret ve/veya sanayi odasınca onaylanmış uygulama ayına ait yerel rayiçleri.
(4) Yeni fiyat yüklenici ile birlikte yukarıda belirtilen usullerden biri ile tespit edilerek düzenlenen tutanak idarenin onayına sunulur ve otuz gün zarfında idarece onaylanarak geçerli olur. Yeni fiyat tespitinde yüklenici ile uyuşulamaz ise, taraflarca anlaşmazlık tutanağı düzenlenir ve anlaşmazlık idare tarafından on gün içerisinde Bayındırlık Kuruluna intikal ettirilir. Bayındırlık Kurulu tarafından tespit edilen fiyatın iki tarafça kabulü zorunludur. Yüklenici, fiyat uyuşmazlığı hakkındaki Bayındırlık Kurulunun kararını beklemeden idare tarafından tespit edilmiş fiyat üzerinden işe devam etmek zorundadır.
(5) Yeni fiyatın hesabında, ikinci fıkranın (a) bendine göre, teklif analiz ile kıyaslanarak bulunan analizin kullanılması halinde, bu analizin temsil ettiği iş kalemi miktarı ile yeni tespit edilecek iş kalemi miktarının rayiçlere ve genel giderlere tesiri dikkate alınır.
6) İdare istediği taktirde; bir işte, sözleşmeye esas proje içinde kalan ancak öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu olduğu hallerde, ayrıca bir yükleniciye yaptırılması mümkün olan bir işi başkasına da yaptırabilir, bundan dolayı yüklenici herhangi bir hak talebinde bulunamaz.